Wezîrê Eşo’nun yazdığı Memleket Hasreti isimli bu öykü, birinci sefer Erivan’da çıkan Rêya Teze gazetesinde yayınlanmıştır (Rêya Teze, 27-1-1971). Kıssa müellifi Wezîrê Eşo (1934 -2015) kıssanın kahramanları üzere birebir yöreden yani Kars ve Digor yöresinden gelmektedir. Öyküde isimleri, köyleri ve yazgıları tıpkı olan iki Seyad’ın hayatı ele alınır. Her ikisi de, Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda memleketlerindeki kaçakaç sırasında, anne ve babalarından kopar ve kaybolurlar. Artık birbirlerini göremeyeceklerdir. Ermeni Seyad hastalık nedeniyle ölür, Kürt Seyad ise kendini Amerika’da bulur ve orada büyür. Akabinde, Amerikan vatandaşı olur ve 40 yıl kadar Şîkago kentinde kalır. Seyad’ın hayat serüvenini içeren bu öykü onun ağzından anlatılıyor. Kıssanın sonunda, Kürt Seyad (Seyadê Felemez), uzun yıllardan sonra, Amerika’dan memleketine dönmeye karar verir. “Memleket Hasreti” (Kesera Weten) başlıklı öykünün ismi Seyad’ın memleketine karşı sönmeyen hasretinden gelir. Kürt Seyad, Amerika’dayken, bir gün, Ermeni arkadaşı Aram’la beraberdir. Aram, Ermenilerin çıkardığı bir gazetede, isimleri Harût ve Şûşanîk olan bir anne babanın yıllar evvel kaybolan Seyad ismindeki oğullarını aradıklarını görür. Seyad’ın aklına, çabucak Ermeni arkadaşı Seyad’ın kendisiyle birebir olan ismi gelir ve iki Seyad’ın çocukken başından geçenler gözünde canlanır. Bu habere çok sevinir, bu aileye bir an evvel ulaşmayı ister, tahminen onların yardımıyla, kendi aile üyelerini de bulabilecektir! Kürt Seyad’ın sevincine, Karpis ismindeki arkadaşı şahit olur. Seyad, Karpis’e, başından geçen olayları, birinci sefer, tek tek anlatır. Bu kısım, öykünün en değerli ve en uzun kısmını oluşturuyor. Kıssanın başında da gördüğümüz üzere, bu iki çocuğun ailesi, 1920’li yıllardan evvel, Mevrek köyünde yaşarlar (Kars/Digor civarında). O vakitler, köy nüfusunun çoğunluğu Ermenilerden oluşur, lakin bir ölçü Kürt ailesi de vardır. Kars/Digor bölgesindeki savaş ve çatışmalardan sonra, Ermeni, Kürt ve Müslüman olmayan başka tüm kümeler, Osmanlı-Türk akınları nedeniyle, yollara dökülüp Ermenistan’a hakikat yol alırlar. Bunlar ortasında, yüzlerce çocuk da vardır, tıpkı Kürt Seyad ve Ermeni Seyad üzere. Hasret bahisli aşağıdaki öyküde de, bu iki çocuğun hayatı yer alıyor. Kıssanın sonunda şu kelamları okuruz: “Her kuş kendi sürüsüyle uçar”. Müellif Wezîrê Eşo, bu kıssasıyla okuyucuları, Kars, Digor ve Digor’un köyü Mevrek’in tarihinin bir kesitinin derinliğine ve Kürt-Amerikan ilgilerine götürüyor. Elbet, “Memleket Hasreti” isimli bu kıssa, Kürtler ve Ermeniler ortasındaki var olmuş/var olan dostluğu da öne çıkarıyor. Amerika’da da bu dostluk devam etmiştir, çünkü Kürt Seyad’ın kimi yakın arkadaşları Ermenidir, Karpis ve Aram gibi… Kiril alfabesinden Latin alfabesine transkripte ederek uyarladığım bu Kürtçe öykü, kendisi de Digor’un Mevrek köyünden olan müellif ve araştırmacı Zehra Ayman tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Kendisine çok teşekkür ediyorum.
Mevrek’te Ermenilerden kalma eski bir konut Memleket Hasreti, Wezîrê Eşo
Sanki, kırk kara yılın akabinde memleketin yüzü Seyad’ın önünde açılıyordu, cet dedelerinin köyünün ses ve sedalarını duyuyordu. Çocukluğunda bir müzik öğrenmişti, o müzik da Seyad’ın aklına düştü. Elbette, yıllar yapacağını yapmıştı: öbür müzikler aklından gitmişti. Bitkin ve nefesi kesilmiş halde kendini konuta attı. Akabinde, odanın ortasında dans ederek hatırladığı şarkıyı seslendirmeye başladı, lakin bu kere memleket gözünün önüne gelmedi, güya o şahsen oradaydı.
Ha min lisan bana, bana…
Can min lisan bana, bana…
Seyad yüzeysel, bir başına halay başını çekiyordu. Sağ elinin parmakları ortasına bir gazete koymuş, mendil yerine, sağa sola onu sallıyordu.
İşte, meskenlerin üst tarafında, çayır çimenlerin ortasında, köyün kuzularına bakıyor. Hayır, o yalnız değildi. Arkadaşı Seyad da yanında, elini tutmuş, ikisi birlikte “diz kırıyorlar”. Birdenbire, bir tas suyun insanın başından aşağı dökülmesi üzere, Seyad yaptığından pişmanlık duydu. Kendini öylesine hatalı hissetti ki, güya ağır bir günah işlemişti. Arkadaşının ve onun şanssız vefatının aklına gelmesiyle dalıp gitti. Terden dolayı de “kapkara” olmuştu. Sonunda, yorgunluk içinde kendini karyolaya attı. Teri soğuduğunda, elindeki gazeteyle alnını temizledi. Baktı ki elindeki mendil değil, yatağından süratlice kalktı, buruşmuş gazeteyi dizinin üstüne koydu ve her iki eliyle düzeltti. Gözleri yeniden sevinçten ışıldadı. Ayağa kalktı. Bu kez, Avrupai bir oyunun makamını burnundan çalarak kendi etrafında dönmeye başladı ve arkadaşının içeri girdiğini hiç farketmedi.
– Hey hey, Allah iyi etsin. Sana ne oldu Seyad?
– Way, Karpis sen misin?
– Bugün sen her zamanki üzere değilsin, bu ne hal, sana neler oldu? Birinci sefer seni bu kadar keyifli gördüm, dans ediyorsun, bir de tek başına?
– Ben gidiyorum Karpis can, senin birkaç günlük misafirinim artık,
Seyad bunları der demez her iki eliyle Karpis’in boynuna sarıldı, iki elinin parmaklarıyla boyun çukurunu kavradı ve ona asıldı. Karpis sendeliyordu, çok zorlanarak kendini ayakta tuttu,
– Lo cehennemin tabanına gidesin. Karpis yarı latifeyle kızarak Seyad’ın kelamlarına karşılık verdi, haydi söyle “tavuğun uçması samanlığa kadardır.” Filadelfiya, Vaşington ya da New York’a mı gidiyorsun?
– Hayır, kardeş can bu sefer yolum uzak!
– E haydi kardeşim Pasifik Okyanusu’na kadar olsun ya da Los Angeles’a.
– Hayır Karpis can daha uzak. Seyad “daha uzak” kelamını tekrarlayıp söylerken, onu kızdırmak ister üzere, elindeki kağıdı Karpis’in burnunun önüne götürüp getiriyordu.
– E senin aklın bir karış havada. O denli olmasaydı, bu kırlaşmış saç sakalınla, aklını kaçırmış üzere, konutun içinde tek başına oynayıp, kapıyı da açık bırakır mıydın? Benim yerime bir gangster karşına çıksaydı, o vakit halini sorardım.
– Bırak gangsterleri, yedi göbek babalarıyla da gelseler benimle baş edemezler. Bugün gençlik kanı damarlarımda dolaşıyor, tekrar dünyaya gelmiş üzereyim Karpis!
– E demek ki sen artık “kuyruk sokumundan yeşeriyorsun!”[2]
– Senin kelamın olsun. Seyad Karpis’e kızgınlıkla söyledi, ben gittiğimde de yeniden “kuyruk sokumundan” diyecek misin bakalım?
– Babana rahmet, Seyad, beni usandırdın, nereye gideceğini söyleyecek misin?
– Nereye gidiyorum? Memlekete gidiyorum, cet dedelerin memleketine, bu defa anladın mı?
– Memleket? Karpis, şaşırmış halde Seyad’a sordu.
– Evet. Motamot memleket. Ermenistan, Sovyet Ermenistan’ı. Seyad o denli yüksek bir sesle bağırdı ki, güya arkadaşının kulakları ağır işitiyordu.
– Böyle apansızın mi?
– Evet Karpis, bu türlü birdenbire! Seyad bunları söyledi ve kızgınlığı geçti. Karpis’i kucakladı, karyolada kendi yanına oturttu.
–Karpis, Seyad şevkle kelamlarına başladı, bugün Aram’ın meskeninde oturmuştuk, bir baktık ki, konutlarının postası geldi. Aram “Hayrênîkî dzayn” (Vatanın Sesi) gazetesini aldı, ona biraz göz attı ve ansızın bağırdı: “Seyad seni arıyorlar!” Kim beni arıyor, diye ona sordum. “Harût ve Şûşanîk!” Sanki başımda şimşek çaktı, başım döndü ve kendinden geçmiş, sevdalı biri üzere Aram’a baktım. Seninki de bu durumumu anladı, şaşkınlık ve şaşkınlıkla dedi ki “Sana ne oldu Seyad? Latife yaptım ben, onlar öbür bir Seyad’ı arıyorlar. Sonuçta sen Kürtsün, bildiğim kadarıyla, ne babanın ismi Harût, ne de annenin ismi Şûşanîk’tır.” Hayır, onlardır onlar, dedim. “Onlar kim öyleyse,” diye Aram ısrar etti. Onlar arkadaşım Seyad’ın babası annesidir, çocukluk arkadaşımın, paylaşamadığım kardeşimin. Sonra sırrımı ve arkadaşımı Aram’a bir bir anlatmaya başladım Karpis.
– Ne sırrı Seyad, söyle ben de bileyim?
– Bugün sana birinci kere anlatacağım. Bugüne kadar, sırrımı ve arkadaşımı hiç bir Allah’ın kuluna anlatmamıştım, zira ben Seyad’ın vefatına sebep oldum, benim yüzümden anne ve babasını kaybetti, onunla birlikteyken ben de kaybettim. Güya ben olmasaydım, o artık hayattaydı, bu yüzden de, vicdan azabım yüreğimi yakıyordu. Arkadaşlarıma sırrımı söyleyecek gücü kendimde bulamadım. Bugün artık vaktidir, anlatacağım: 1918 yılındaki kaçışımızdan evvel, bizim aile ve birtakım Kürt aileler bir Ermeni köyünde, Mevrek’te yaşıyordu. Mevrek, Kars kazasına bağlı Digor nahiyesindeydi. Hoş bir köydü, hatırlıyorum 10-12 yaşlarındaydım. Ben ve Seyad bizim mahallenin kuzu çobanı idik.
– Seyad kimdi? Karpis arkadaşının kelamını kesti, hala anlayamadım, nihayetinde Seyad sensin.
– Sabret, sabret, Seyad’ın kim olduğunu söyleyeceğim.
Derin bir tasayla nefes aldı ve şöyle dedi:
–Seyad benim arkadaşımdı, meskenlerimiz komşuydu. Duvarlarımız bitişikti. O vakitler, öyleydi. Ben doğduğumda, Ermeni arkadaşım Seyad bir yaşındaydı. Harût amca ve Şûşanîk hala, köy bakkalından, has kumaş, kuruyemiş ve kesmelik şeker (qende şekir)[3] alarak, bizi ziyarete gelirler. O gün bana, Harût amcanın oğlunun ismini vermeyi kararlaştırırlar. Bizi ayırt etmek için aile üyelerimiz bana “Küçük Seyad”, arkadaşıma “Büyük Seyad” diyorlardı. Köylüler Seyadê Felemez, Seyadê Harût diyordu. Ne bizim aile, ne de onun ailesi, ben ve Seyad ortasında ayrım yapıyordu. İkiz üzereydik.
Bu kelamlardan sonra Seyad sustu ve gözleri yol çekiyormuş üzere karşı duvara baktı. Bir mühlet o denli kaldı. Karpis de susmuş, onun yüzüne bakıyordu.
– Sonra?..
– Sonra… Sonra savaş başladı, altınsı çocukluğumuz sona erdi… Sanırım 1920 yılıydı. Gümrü’ye ve Erivan’a yanlışsız kaçıyorduk. Köylülerimiz bizim ve Seyad’ın meskenini taşıdılar ve Karasu/Arpaçay ırmağı kıyısına geldik. Zifiri bir karanlık vardı. Kör yazgı işte, güya on kişi bana şunu söyledi: “Seyad’ı al ve biraz göç kervanından kopun”.
Ben ve Seyad çocukların ve büyüklerin feryat figanlarından insan selinin gürültüsünden çok rahatsız olmuştuk. Birden kurşun sesleri gelmeye başladı. Ben diyeyim on bin, sen de yirmi bin tane. Hepsi birbiriyle çarpışıyordu. Gecenin kör karanlığında yeri göğü bu sesler ve insanların bağırış çağırışları kaplamıştı. Biz ne kadar yardım istesek de göç kafilesine sesimizi duyuramadık. Biz zavallı küçük çocukların imdat davetini o kaos içinde kim duyacak ki? O gece birçok insan sele kapıldı, ırmakta boğuldu. İşte bu türlü, benim yüzümden miydi yoksa değil miydi bilmiyorum lakin, ben ve Seyad kaybolduk, ta ki Gümrü yetimhanesine gidene kadar. Orada ise Seyad ile birbirimizden sonsuza dek ayrıldık.
Birgün, apansızın Seyad’ın rengi gitti ve yere yığıldı. Gidip öğretmenlere haber verdim. Tabip da geldi ve Seyad’ı götürdüler. Bir mühlet sonra öğrendim ki Seyad koleraya yakalanmış ve ölmüş. Onun mezarını da görmedim. Seyad’dan sonra, sefil ve boynu bükük kaldım. Bundan sonra bizi Amerika’ya getirdiler. Bu formda Şikagolu oldum.
– Öyleyse, “Hayrêniki dzayn”ın yazdığı Seyad’ı arayanlar, senin arkadaşının annesi ve babası!
– Evet, ta kendileri.
– Bu kez, sen gidip onlara ulaşmak mı istiyorsun?
– Evet Karpis, gideceğim, o ihtiyarlara ulaşacağım, hani biraz yürekleri ferahlasın, Seyadlarının kokusunu benden alsınlar. Olur da tahminen, benim annem babam da sağdır, kız ve erkek kardeşlerim de. Onları görebileceğim içime doğuyor. Onları göremezsem de, arkadaşımın annesi babasını görmüş olurum. Kesin artık, köylülerimiz de oradadır, bizim oranın ve komşu köylerin insanları.
Hüzünlendi Seyad. Ayağa kalktı pencereye bakacak üzere oldu, lakin birdenbire tarafını değiştirerek Karpis’e dedi ki:
– Karpis hiç dışarıya bakmak istemiyorum, artık Şikago’nun siyah ve yüksek binalarına doymuşum. Bu kocaman binalar üzerime üzerime gelecek ve ben ortalarında ezileceğim üzere geliyor bana.
– Pekala şimdiye kadar nasıl dayandın?
– Ben de hiç bilmiyorum Karpis.…Buradaki hayata doydum. Amerika’yı da tattım, sıhhatimi da kaybettim…
– Pekala sen diyorsun ki ben gideceğim, Karpis Seyad’ın kelamının ortasına girdi, bu kalple nasıl hava değişimi yaşarsın.
– E kardeş, bırak değişsin!
– Sonuçta kalp dayanmayabilir.
– Pekala oraya kadar dayanır mı?
– Herhalde dayanır!
– O da kâfi, Seyad kendinden emin halde söyledi, ondan sonra patlarsa da patlasın, “her kuş kendi sürüsüyle uçar”. Yetti artık sürülerimizden koptuğumuz, gurbette, sahipsiz ve kimsesiz kalışımız!
– Doğrudur, dediğin üzeredir, Karpis Seyad’ın kelamlarını onayladı.
– Peki öyleyse Karpis can. Çabuk ol, kardeşini uğurla, tahammülüm kalmadı. Bu gazete, kalbimde alevlenen ateşi harladı. Artık burada dayanamam. Çabuk ol kardeş, beni uğurla.
– Başım gözüm üstüne, Seyad can. Sen kaygılanma. Karpis Seyad’ı teselli etti, onunla vedalaştı ve gitti.
Bir süre sonra, Seyad’ın içinde olduğu uçak, Sovyetler Birliği’ne gerçek yola çıkmıştı.
Mevrekli çocuklar, sağdaki Mahmut Alınak[1]
KAYNAKÇA:
[1] Bu çeviride kıymetli katkıları bulunan annem Belkız Ayman, dilbilimci Zana Farqînî ve elbette Rohat Alakom’a çok teşekkür ediyorum.
[2] Dilbilimci Zana Farqînî Kürtçede “ser poçikê şîn bûn” biçiminde kullanılan bu tabirin, “mahşer gününde tekrar dirilmek” manası taşıyan dinî kökenli bir tabir olduğuna işaret etti. “Yeniden dirilmek, dünyaya gelmek ve varolmak,” biçiminde de yorumlanabilir.
[3] Belkız Ayman, metinde, ”qende şekir” olarak geçen şeker cinsinin, o yıllarda, büyük kütleler halinde üretilip satılan ve genelde kesilip kırılarak tüketilebilen şeker için kullanıldığını belirtti.
[4] Tüm fotoğraflar Zehra Ayman’ın arşivinden.