İnsanlar, bazen nazik, bazen de berbat olabilirler
Yazar Leo Buscaglia’nın “Bir dokunuşun, bir gülümsemenin, nazik bir kelamın, içten bir dinlemenin, samimi bir iltifatın ya da hayatı dönüştürme potansiyeline sahip en küçük bir ihtimam göstermenin gücünü hafife alıyoruz” kelamına atıfta bulunan Prof. Dr. Tayfun Doğan, tarih boyunca insanların birbirlerine hem memnunluk hem de acı kaynağı olduğunu söyledi. Beşerler ortasında bencil ve acımasız davrananlar olduğu üzere, diğerlerine yardım eden ve fedakâr davrananlar da bulunduğunu kaydeden Prof. Dr. Tayfun Doğan, şöyle devam etti: “Yapılan deneyler, 14-18 aylık bebeklerin, tanımadıkları birine yardım etmeye eğilimli olduklarını göstermektedir. Ayrıyeten, bebeklerin yeterli ve berbat karakterleri ayırt edebildikleri ve yeterli karakteri ödüllendirme eğiliminde oldukları da gözlemlenmiştir. Bu ve gibisi pek çok deney, doğuştan gelen bir ahlak ve adalet hissine sahip olduğumuza kanıt olarak gösterilmektedir. Bununla birlikte beşerler, bazen sevgi dolu ve nazik bazen de zalim ve makus olabilirler. Psikologlar, insanların her iki potansiyeli de taşıdığını belirtmektedirler. Bu durum, içimizde hem güzellik hem de kötülük tohumlarını barındırdığımızı ve hangisini beslersek onun büyüdüğünü ortaya koymaktadır. Meşhur kıssayı bilirsiniz. Yaşlı Kızılderili, içimizde biri uygun biri makûs iki kurdun yaşadığını ve daima arbede ettiklerini söyleyince torunu sormuş: ‘Hangisi kazanacak?’ Yaşlı Kızılderi: ‘Hangisini beslersek o kazanacak’ demiş.”
İçinde düzgünlük barındıran insan davranışları neler?
Literatürde içinde güzellik barındıran insan davranışlarının prososyal davranışlar olarak nitelendirildiğini anlatan Prof. Dr. Tayfun Doğan, “Prososyal davranışların bünyesinde, özgecilik üzere hiçbir karşılık beklemeksizin, yerine nazaran kendinden fedakarlığı da içeren davranışlar olduğu üzere cömertlik, merhamet, insaniyet, yardımseverlik, iyilikseverlik, şanlı gönüllülük, nezaket, şefkat, sevgi, hürmet, özveri ve vefa üzere davranışlar da bulunmaktadır” dedi.
Merhamet arttıkça memnunluk da artıyor…
Merhametin, insanların zahmetli vakitlerinde onlara takviye olmak, onların acılarını, kaygılarını ve külfetlerini anlamak, hafifletmek ya da giderme gayreti olarak tanımlanabildiğini kaydeden Prof. Dr. Tayfun Doğan, “Merhametin hareket boyutu da kelam hususudur. Merhamet yalnızca bir his değil, birebir vakitte hareket gerektiren bir davranış biçimidir. Bir kişinin yaşadığı badireyi anlamak, empati yapmak ve ona yardımcı olmak bu sürecin bir modülüdür. Acıma ve merhamet ise birebir şey değildir. Acıma bazen kibir ve üstten bakış duygusu yaratabilecekken, merhamet ilgi ve hürmet üzerine konseyidir. Merhamet eksikliği ise çoklukla acımasız, duyarsız ve katı yürekli olmakla tanımlanır. Merhametsiz şahıslarda bencillik ve kıskançlık üzere olumsuz hisler da ağır bir biçimde görülebilir. Merhamet, toplumsal bağlantıları sağlıklı tutan ve bireylerin memnunluğunu artıran bir faktördür. Yaptığımız bir çalışmada memnunluk ile merhamet ortasında olumlu tarafta bağlantılar bulmuştuk. Yani, bireylerin merhamet seviyeleri arttıkça memnunluk seviyelerinin de arttığı sonucuna ulaşmıştık” diye konuştu.
Merhametten maraz doğar mı?
“Merhametten maraz doğar” üzere kelamların, yeterlilik yapmanın ya da merhametli olmanın her vakit yeterli sonuçlar doğurmadığını, bazen sıkıntılara yol açabileceğini anlatmak için kullanıldığını da lisana getiren Prof. Dr. Tayfun Doğan, “Bu kelamlar, kimi insanların uygunluk yaptıklarında ziyana uğramış olmalarından kaynaklanabilir. Fakat, karşı tarafın makûs davranışını merhametli davranışa bağlamak yanlışsız değildir. Merhametli olmak, yanlışsız olanı yapmaktır; karşı tarafın berbatlığı kendi karakterinin bir sonucudur. Bazen beşerler, merhametli olmamayı ya da düzgünlük yapmamayı haklı göstermek için ‘merhametten maraz doğar’ gibi sözleri kullanırlar. Yani, merhamet göstermemenin sebeplerini açıklamak adına bu sözleri rasyonel bir münasebet olarak sunarlar. Lakin, bu atasözünde, bilinen manasının ötesinde, kuralları ihlal eden, kabahat işleyen ve toplumdan dışlanan şahıslara merhamet gösterildiğinde, bunun problemlere yol açabileceği anlatılmak isteniyor olabilir” formunda konuştu.
İyiliği yapmak yetmez, zarafetle de yapmak gerekir!
Kimi vakit düzgün olmanın saflık olarak görülebildiğini fakat yeterli olmanın her vakit manalı olduğunu kaydeden Prof. Dr. Tayfun Doğan, “Toplumda pek çok olumsuzluk olsa da âlâ insan olmayı seçmek ve düzgünlük yapmak, kendimize ve diğerlerine olumlu katkılar sağlar. Mario Levi’nin belirttiği üzere, bu kadar berbatlığın olduğu bir dünyada yeterlilik yapmak ve âlâ olmak isyan etmek üzeredir ve bir enayilik değil, güçlü bir duruştur. Pek çok kötülük var olsa da etraf makus beşerlerle dolu olsa da güzel insan olmaktan vazgeçmemek gerektiğini düşünüyorum. Lakin güzellik yaparken, karşı tarafın onurunu korumak da epeyce değerlidir. Yaptığımız düzgünlük kişi üzerinde bir yük hissettirmemelidir. Yani yalnızca yeterliliği yapmak yetmez, onu zarafetle de yapmak gerekir” dedi.
İyilik, genetiği de etkiliyor…
Prof. Dr. Tayfun Doğan, düzgünlük yapmanın ruhsal ve fizikî sıhhatimiz üzerindeki tesirine de değinerek, şöyle devam etti: “İyilik yapmak yalnızca diğerlerine değil, tıpkı vakitte yeterlilik yapan bireye de memnunluk getiriyor. Yapılan araştırmalara nazaran, yeterlilik yapan beşerler, yeterlilik görenlerden daha keyifli oluyor. Güzellik, kişinin içsel tatminini artırarak genel memnunluğunu pekiştiriyor. Yalnızca yeterlilik yapmak değil güzelliğe şahit olmak da birebir formda insanları keyifli edebilmektedir. Hatta geçmişte yaptığınız bir düzgünlüğü hatırladığınızda bile güya şu anda uygunluk yapıyormuşsunuz üzere kendinizi yeterli hissedersiniz ve keyifli olursunuz. Yeterlilik yapmanın fizikî sıhhate da olumlu tesirleri var. Nizamlı gönüllülük faaliyetlerinde bulunan bireylerin, yaşlılık periyotlarında mevt riski azalmaktadır. Ayrıyeten, diğerlerine yardım etmek, kalp sıhhati üzerinde de olumlu tesirler yapmaktadır. Yapılan araştırmalar, düzgünlük yapmanın gen sözünü bile olumlu istikamette etkileyebileceğini ortaya koymuştur.”
İyilik yapmak beyin ve vücut eczanemizi harekete geçiriyor
İyilik yapmanın beynimizde ve bedenimizde olumlu değişikliklere yol açtığını da söyleyen Prof. Dr. Tayfun Doğan, “Başkalarına yardım etme üzere davranışlar beyin kimyasallarını tesirler ve daha düzgün bir ruh haline bürünmemize yardımcı olur. Bilhassa oksitosin, serotonin ve dopamin üzere kimyasalların salınımı artar, gerilim hormonu kortizol ise azalır. Yani düzgünlük yapmak beyin ve vücut eczanemizi harekete geçiriyor. Örneğin oksitosin hormonu, kalp hastalıklarından korunmaya yardımcı olabilecek anti-inflamatuar özelliklere sahiptir. Oksitosin, ayrıyeten huzur ve sakinlik duygusu yaratır, acıyı azaltır ve bağışıklık sistemini güçlendirir. Bu biyokimyasal değişiklikler, kişinin daha huzurlu, sakin ve memnun hissetmesini sağlar. Bu da ruhsal ve fizikî sıhhati olumlu formda takviyeler. Tüm bunlardan yola çıkarak, düzgünlük güzelleştiriyor diyebiliriz. Bugün pek çok terapist danışanlarına tertipli yeterlilik davranışlarında bulunmayı önermektedir” biçiminde konuştu.
İyilik yapmak, özsaygıyı artırıyor
İyilik yapmanın insanın hayatına mana katan bir hareket olduğunu lisana getiren Prof. Dr. Tayfun Doğan, “Başkalarına yardımcı olmak büyük bir manevi tatmin sağlar ve kişi manalı bir şey yaptığı hissiyle dolar. Ayrıyeten güzellik yapmak, özsaygıyı artırır. Birey, diğerlerine yardım ettiğinde içsel olarak kendisiyle kıvanç duyar. Faziletli davranışlar gösterdiğinde, kendine olan hürmeti artar ve bu da mental sıhhatini olumlu istikamette tesirler.” dedi.
Nezaket sahibi ve yardımsever birisi olmak cazipliği de artırıyor
Pozitif psikoloji alanında hedonik ahenk ismi verilen bir kavram bulunduğunu ve hedonik ahengin, başlangıçta memnun eden şeylerin vakitle tesirini kaybetmesi durumu olduğunu anlatan Prof. Dr. Tayfun Doğan, “İhtiyaç sahiplerine yardım etmek, hedonik ahenkle çaba eder zira yeterlilik yaparak, sahip olduğumuz zenginliklerin farkına varırız. Bu da mevcut halimizi takdir etmemizi sağlar ve münasebetiyle mutluluğumuzu artırır. Düzgünlük yapmak, toplumsal bağları güçlendirir. Toplumsal takviye ağı kurar, daha sevilen ve güvenilen biri olmamıza yardımcı olur. Özgeci, merhametli, yardımsever insanlara karşı daha yakın hissetmemiz şaşırtan bir durum değildir. Araştırmalar, nezaket sahibi ve yardımsever birisi olmanın cazipliği artırdığını göstermektedir” diye konuştu.
İyilik toplumsal olarak da yararlar sağlıyor
İyiliğin kişisel olduğu kadar toplumsal manada da yararlar sağladığına vurgu yapan Prof. Dr. Tayfun Doğan, şöyle devam etti: “İyiliğin ve nezaketin yaygın olduğu toplumlarda genel hayat kalitesi ve memnunluk seviyesi de yüksek olmaktadır. Böylesi toplumlarda, beşerler kendilerini inançta hissetmekte, içinde yaşadıkları topluma ilişkin hissetmekte ve onun gelişmesi için gayret etmektedirler. Uygunluğun hâkim olduğu toplumlarda bireyler toplumsal ve duygusal takviyesi ağır bir halde hissetmektedirler. Bu durum da yalnızlık ve izole olmuşluk hisleri yaşamalarının önüne geçebilmektedir. Toplum olarak tek bir organizma üzere bütün olarak hareket etmeyi öğrenmemiz gerekiyor. Bu da lakin uygunluğu artırmakla mümkün olabilir.”
İyiliği artırmak ismine neler yapılabilir?
Toplum olarak düzgünlük ve merhameti artırmaya gereksinimimiz olduğunu söz eden Prof. Dr. Tayfun Doğan, “Kötülüğü, nobranlığı, nezaketsizliği ve şiddete eğilimli olmayı havalı olmaktan çıkarmamız gerekiyor. Çocuklarımıza gerek aile içerisinde gerekse okullarda uygunluk yapmayı öğretmemiz gerekiyor. Bunun da en düzgün yolu örnek olmaktır. Zira çocuklar her şeyden çok model alma yoluyla öğrenmektedirler. Bu çeşit bir öğrenme de hayatın içinden, yaparak yaşayarak bir öğrenme olduğu için kalıcılığı daha yüksektir. Çocuklar düzgünlük davranışlarına şahit olmalı ve düzgünlük yaptıklarında takdir edilmelidirler. Tüm problem güzelliği bir karakter ve alışkanlık haline getirmektir. Toplumsal medya günümüzde hepimizin his ve davranışlarını etkilemede tahminen de en büyük hisseye sahiptir. Toplumsal medyanın bu gücünden faydalanmalı ve düzgünlük hareketleri başlatmalıyız. Gördüğümüz nezaket ve uygunluk olaylarının yaygınlaşması ve öbürleri tarafından da görülmesi için bir şeyler yapmalıyız. Bunun düzgünlüğün bilinmeyen yapılması prensibine ziyan vereceğini düşünmüyorum. Tam bilakis insanların umudunu artıracağına ve uygunluğun yaygınlaşmasına katkı sağlayacağına inanıyorum” halinde kelamlarına son verdi.