Mert İnan – Arkeoloji dünyasının duayeni, bu alanda hocaların hocası sayılan Prof. Dr. Mehmet Özdoğan ile Milliyet’in aylık yayınladığı Arkeoloji Mecmuası için bir ortaya geldik. Türkiye’nin arkeoloji alanındaki doğruları, eksikleri ve nelerin yapılması gerektiğini masaya yatıran İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı Prehistorya Ana Bilim Kolu Öğretim Üyesi Prof. Dr. Özdoğan’ı yakalamışken Göbeklitepe’yi sormadan edemezdik. Lisana kolay, tam 38 yıl boyunca Göbeklitepe ve etrafında arkeolojik hafriyatlar yürüten, bugüne kadar yüzlerce kıymetli hafriyata öncülük eden ve son olarak da Kırklareli’nde M.Ö. 8 binlere uzanan neolitik periyoda ilişkin hayat izlerinin ortaya çıkmasını sağlayan Prof. Dr. Özdoğan, Göbeklitepe Kültürü’nün kıymetini özetlerken, “Kentleşme, devletleşme, bürokrasi, ticaretin yanı sıra sanayi ihtilaline kadar olan herşeyin tetiği Göbeklitepe’de çekildi” tabirlerini kullandı.
‘Komplo daima var’
Mehmet Hoca ile konuşmamıza Göbeklitepe başta olmak üzere piramitler ve gibisi tarihi mirasa yönelik komplo teorilerini sorarak başladık. “Komploların her vakit alıcısı vardır, zira para kazandırır” diyen Prof. Dr. Özdoğan, kelamlarını şöyle sürdürdü: “Dünyanın ve insanlığın geçmişini tek düzleme indirir ve dar bir pencereden bakarsanız, istediğiniz senaryoyu kurarsınız. Fakat bilimsel araştırmalar yaptıkça vakit içinde insanlığın nasıl bir biyolojik, kültürel ve sosyolojik evrim geçirdiğini anlarsınız. Mısır ve Maya piramitlerini uzaylıların yaptığına inanan insanların sayısı az değil. Halbuki ki üst seçkin, sınıflanmış topluluklarda anıtsal, itibarlı, görkemli yapılar inşa edersiniz. Tonoz ve kemeri keşfetmemişseniz yapacağınız tek tahlil üçgen piramittir. Tonoz ve kubbeyi yani taşıyıcı sistemi bulan Romalılar. Göbeklitepe’ye bilim penceresinden bakar ve 5 – 6 metrelik T formundaki dikey taşları dikkatlice incelerseniz el personelliği ile yapıldığını görürsünüz. İtiraf etmeliyim ki Göbeklitepe’de birinci buluntular ortaya çıktığında şaşırmış, gördüklerimize inanmakta zorluk çekmiştik. Göbeklitepe’den evvel Neolitik periyot insanlarının avcılıktan tarıma geçişte büyük kıtlık ve açlık yaşadıklarını düşünüyorduk. Yani öylesine büyük bir kıtlık ve açlık baş göstermiş olmalıydı ki, o devrin insanları grup biçmeyi, yabani buğday ve arpayı evrimleştirmeyi öğrenmiş olsun! Göbeklitepe insanlarının yaban buğdayına bile muhtaç kaldıkları için tarımcılığın ortaya çıktığı öngörüsü hâkimdi. Lakin arkeolojik buluntular, o dönemki ahalinin bolluk içinde yaşadığını, yabani buğday, arpa üzere eserlerin 3 bin yıllık süreç içinde evcilleştirildiğini göstermiş oldu.”
Zamanda yolculuk
Prof. Dr. Özdoğan’a Göbeklitepe’nin ehemmiyetini, nasıl anlaşılması gerektiğini sorduğumuzda ise vakitte uzun bir seyahate da çıkmış olduk: “Göbeklitepe’nin çekirdek oluşum bölgesi birinci tarım, birinci köy yaşantısının ortaya çıktığı model. Birinci evvelce avcı toplayıcı bir kültür kelam konusu. Lakin M.Ö. 8 bin 500’lerde avcılığa uygun tarım modeli geliştikçe beşerler alüvyon ovalara inmeye, Harran ve civarına yayılmaya başlıyorlar. Lakin çekirdek bölgedeki kültür 7 bin 400’lere kadar devam ediyor. 7 bin 400’lerde doğal etrafın tahribatı ve iklim değişikliği nedeniyle çiftçiler baş kaldırıyor. Göbeklitepe’nin öyküsündeki kırılma tam da M.Ö. 7 bin 400’lerde yaşanıyor. Doğal etraf büsbütün tahrip oluyor. Meğer ki bu Göbeklitepe Kültürü’nün başlangıcı saydığımız M.Ö. 10 binlerden M.Ö. 7 bin 400’e kadar bölgede çok olgun doğal etraf, geniş çayırlıklar kelam konusu. Etraf tahribatı ve iklim değişimine kadar Göbeklitepe etrafında binlerce ceylan, yaban koyunu, yaban domuzu, yaban sığırı cirit atıyor. Halk, yaklaşık 3 bin yıla yakın tarım yapmadan avcılıkla rahatça ömürlerini sürdürürken, iklimsel değişim ve nüfus artışı ile birlikte kendi etraflarını tüketmeye başlıyorlar. Yaban buğdayı, arpa üzere eserleri keşfedip tarımla uğraşma süreci bir gün de olmuyor. Yüzlerce yıllık süreçlerden kelam ediyorum. Esasen yabani buğdayı kolay kolay yiyemezsin. Deneme yanılma teknikleri ile yaklaşık 3 bin yıllık süreçte tanıştıkları eserleri takım biçip, evcilleştiriyorlar.”
‘Her şey göç ile başladı’
Göbeklitepe halkının tam çiftçi haline geldiklerinde ağır ruhban sınıfının baskısına dayanamayıp göç etmeye başladıklarını söyleyen Prof. Dr. Özdoğan, sürecin bugüne kadar uzanan tesirlerini ise şöyle anlattı: “Gruplar haline göçler başlıyor. Bir rota Kafkaslar’a, bir rota İran içinden Orta Asya içlerine, bir rota Akdeniz kıyısından İspanya’ya, bir rota Trakya – Kırklareli üzerinden Avrupa içleri ve İngiltere’ye kadar uzanırken, bir rota da Sakarya üzerinden İstanbul’a gelip kalıyor. Göbeklitepe’deki çiftçi göçü sonrası çok kısa vakit sonra yalnızca kuzey Yunanistan, Bulgaristan ve Trakya etrafında 300 yerleşim yeri kuruluyor. Göbeklitepe’de kalanlar ise sonraki devirlerde Mezopotamya uygarlığının tetiğini çekiyorlar. Mezopotamya’ya göç edenler Sümerler’den evvel sulu tarıma başlıyor. Obeyd ve Uruk ismini verdiğimiz kültürel kümeler sulu tarım sonucu artı eser elde ederken, artı eser artı pahaya dönüşüyor. Artı kıymet kentleşmeyi doğuruyor. O sırada Avrupa ve Anadolu’ da çiftçilerin kuru tarımla yetiştirdikleri artı eser ve artı bedelin oluşmadığı bir ömür kelam konusu. Mezopotamyalılar kentlileşirken, Anadolu ve Avrupa’ya göçenler köy ömrünü devam ettiriyorlar. Artı eser ve bedel oluştukça ticaretin, emekçi sınıfı, kentler, tapınağa bağlı kast sistemi meydana geliyor. Bir müddet sonra devlet ve bürokrasi ortaya çıkıyor. İşte Göbeklitepe tüm bu kurumsal yapıların tetiğinin çekildiği yer olması açısından çok kıymetli. Göbeklitepe’de artı bedel ve üretim yoktu lakin sonrasında oluşan tüm sistemin çıkış yeriydi. Kentleşme, devletleşme, bürokrasi, ticaretin yanı sıra sanayi ihtilaline kadar olan herşeyin tetiği Göbeklitepe’de çekildi.”
‘Duraklarından biri Kırklareli oldu’
Prof. Dr. Mehmet Özdoğan, birinci tarım ve köy yaşantısının asırlar içinde dünyaya yayılım duraklarından birinin de Kırklareli olduğunu belirterek, “Göbeklitepe’deki çiftçilerin büyük kısmı M.Ö. 7 binlerde Kırklareli’ye yerleşirken, vakitle bu insanların torunları Avrupa içlerine, İngiltere ve İrlanda’ya kadar göç edip yerleşiyor. Kırklareli kent merkezinde, otogarın 500 metre bitişiğindeki hafriyat alanındaki buluntular bu bölgede M.Ö. 6 bin 400’lere kadar Göbeklitepe’den göçüp gelenlerin durağı olduğunu gösteriyor. Göbeklitepe kapitalist hayat varken Kırklareli etrafına göç eden ahali komün hayat sürüyordu. Göbeklitepe’den çıktıktan sonra tüm Anadolu ve Avrupa’ya yayılan çiftçi kümelerde bu komün hayatı görüyoruz. 45 bin yıldır insanın yaşamadığı yer yok lakin yaprak oynatmamışlar. Avustralya yerlileri, İngilizler gelene kadar 46 bin yıl boyunca tıpkı ömür kültürünü sürdürüyor. Göbeklitepe’den göç etmek zorunda kalan çiftçi topluluklar asırlarca savlı bir ömür içine girmiyorlar. Anadolu’nun batısı ve Trakya üzerinden Avrupa içlerine kadar göç eden beşerler ortasında üst yapı, seçkin bir ruhban sınıfı yok. Kast sisteminin olmadığı bir kültür kelam konusu.”
‘Dünyanın her yerindeler’
Prof. Dr. Mehmet Özdoğan kelamlarını şöyle sürdürdü: “Göbeklitepe’den 30 bin yıl evvel homo sapiens diye tanımladığımız cetlerimiz kümeler halinde dünyanın her yerinde ömür sürüyordu. Fransa’da M.Ö. 35 – 40 bine tarihlenen Gravet Kültürü’ne ilişkin buluntular mevcut. Şahsi fikrim Göbeklitepe kültürünü oluşturan insanların M.Ö. 30 bin ile 18 bin yılları ortasında Çekya’dan Sibirya’ya uzanan bir sınırdan bölgeye göçtüğü tarafında. Lakin bu görüşün bilimsel olarak ispatlanmış değil yalnızca öngörüm… Yaban hayvanlarının cirit attığı üst kültür ve ruhban kültürü olan step topluluklarının asırlar içinde av hayvanlarını takip ederek M.Ö. 10 binlerde muson yağmurlarının hakim olduğu, ılıman iklime sahip Şanlıurfa’ya gelmiş olabileceklerini düşünüyorum. Kitlelerin steplerden güneye göç etmesindeki neden, iklim değişikliğine bağlı. Av hayvanları güneye indikçe, beşerler da bu hayvanların peşinden gidiyor. Çekya’dan Sibirya’ya uzanan step sınırında M.Ö. 30 binlere geçmişlenen bir grup sembol ve eşyalar kelam konusu, bu kalıntılar bize o periyotlarda bile ruhban sınıfının olduğuna işaret ediyor.”