Merve Kara Kaska
Dünya genelinde seçimlerin ve savaşların damga vurduğu 2024’te Türkiye iktisadını etkileyen birçok mahallî ve memleketler arası gelişme yaşandı.
BBC Türkçe, bu yıl beş ekonomistten Türkiye iktisadına istikamet veren en kıymetli gelişmeleri seçmelerini ve bunun günlük hayat üzerindeki tesirlerini anlatmalarını istedi.
Aldığımız cevaplar şu halde:
‘Yüksek faiz, 2025’e de sarkan tesirleriyle ekonomik performansa damgasını vuracak gibi’
Altınbaş Üniversitesi’nde Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu, 31 Mart’taki mahallî seçimlerden evvel verilen faiz kararının tesirinin bütün yıl hissedildiğini ve hissedileceğini öngörüyor:
2024’ün iktisatta en değerli gelişmesinin 21 Mart’ta siyaset faizinin %50’ye yükseltilmesi olduğunu düşünüyorum.
Mayıs 2023 seçimlerine gidilirken 1 haftalık repo faizi ile tabir edilen bu oran sürdürülemez bir seviyede %8,50 idi.
Ancak 2024’te bu türlü keskin bir faiz artışı beklenmiyordu. 31 Mart yerel seçimleri öncesi, evvelki yılda olduğu üzere dövizin sıçrayacağı iddiasıyla TL’den ağır bir kaçış yaşandı.
Bu yönelimin bir döviz krizine dönüşmemesi için siyaset faizi %50’ye kadar çekildi. Bu atılım sıcak parayı cezbetti, ağır döviz girişleri yaşandı.
Bu sayede öngörüldüğü üzere kur artışlarının enflasyonun altında seyretmesi sağlandı. Lakin Orta Vadeli Plan’da enflasyonun %24,9 kestirim edildiği bir yılda bu türlü yüksek faiz, iktisadın bünyesini tahrip eden sonuçlar yarattı ve yaratacak.
Öncelikle ticari ve kişisel kredi faizleri süratle yükseldi. Hem enflasyon beklentilerinin yüksek olması, hem de nakit akışlarında-gelirlerde düşüş yaşanması nedeniyle kredi talebinde sert bir düşüş görülmedi.
Bu da önümüzdeki devirde sıkıntılı kredileri baş ağrıtacağını düşündürtüyor. Sıkı para siyaseti yatırımları adeta durdurdu, ekonomiyi yavaşlattı. Kimi firmalar üretim yerine paradan para kazanma yolunu seçtiler.
Yüksek faizin arzı olumsuz etkileyerek enflasyonu besleme ihtimali ortaya çıktı. Ülke dış yahut iç nedenlerle risk algısının tetiklenmesi durumunda sermaye çıkışları karşısında daha kırılgan hale geldi.
2025’te enflasyon ile sakinliğin bir ortada yaşandığı stagflasyona sürüklenme riski arttı.
Durgunluğun uzaması işsizliğin de önemli ölçüde artmasına yol açabilir. Kısaca yüksek faiz, 2024’te ortaya çıkan, 2025’e de sarkan tesirleriyle ekonomik performansa damgasını vuracak üzere görünüyor.
‘Suriye’nin yine inşası ekonomik fırsatlardan ibaret değil’
Cambridge Üniversitesi İktisat kısmında Doç. Dr. Özge Öner, 2024’ün savaş iktisadı etrafında şekillendiğini söylüyor:
HTŞ liderliğindeki kümelerin Suriye’de denetimi ele geçirmesi 2024’ün sonuna yaklaştığımız günlerde yıla damgasını vuran kıymetli hadiselerden biri.
Türkiye’de yaşayan milyonlarca Suriyeli sığınmacının geleceğini ve Türkiye iktisadını direkt etkileyebilir. Fakat bu noktada, geri dönüş beklentileriyle ilgili gerçekçi bir çerçeve çizmek gerekiyor.
Türkiye’de yaşayan Suriyelilerin büyük bir kısmı Türkiye’ye kök salmış durumda.
Üstelik Türkiye’deki Suriyeli nüfusun yarısından fazlasını 18 yaş altı gençler ve çocuklar oluşturuyor. Eğitim, sıhhat ve başka temel hizmetlere erişim sağlamış bu nüfusun istekli bir biçimde geri dönmesi, yalnızca Suriye’deki çatışmaların bitmesiyle mümkün değil.
Suriye’nin savaş sonrası rehabilitasyonu ise Türkiye için çok katmanlı ve uzun vadeli tesirler yaratacak. Türkiye, Suriye’nin yine inşasında coğrafik yakınlığı ve bölge üzerindeki tesiri nedeniyle kıymetli bir rol oynayabilir.
Ancak bu süreç, sırf ekonomik fırsatlardan ibaret değil.
Geri dönüş oranlarının hudutlu kalması, Türkiye’nin göç siyasetlerinin kalıcı bir ahenk modeline dönüşmesini mecburî kılıyor. Suriyeli nüfusun iş gücü piyasasına daha aktif entegrasyonu, bilhassa düşük vasıflı iş gücünün bulunduğu bölümlerde ekonomik rekabeti artırabilir.
Aynı vakitte, eğitim çağındaki genç Suriyelilerin gelecekte Türkiye iktisadına nasıl katkı sağlayacağı, ahenk siyasetlerinin başarısına bağlı olacak.
‘Asgari fiyat artışları gelir dağılımını en çok etkileyen faktör haline geldi’
Greenwich Üniversitesi’nde İktisat kısmında Doç. Dr. Cem Oyvat, bu yıl minimum fiyata yalnızca bir defa artırım yapılmasını 2024’ün en kıymetli gelişmesi olarak pahalandırıyor:
Bence bu yıl kitleleri ilgilendiren en kıymetli kararlar, taban fiyatın Ocak başında %49 arttırılması ve Temmuz ayındaki taban fiyat artırımının atlanması oldu. Bu kararlar birbiriyle bağlı.
Sendikaların düzgünce zayıflatılması ve minimum fiyatın ortalama fiyata yaklaşması yüzünden, son yıllarda minimum fiyat artışları, hem çalışanların karlarını hem de gelir dağılımını en çok etkileyen faktör haline geldi.
Yerel seçim baskısıyla iktidar, taban fiyatı (Temmuz 2023’teki orta artırım üzerine) Ocak 2024’te %49 oranında, 6 aylık TÜİK ve İTO tüketici enflasyonlarının üzerinde arttırdı. Bu durum, fiyatların ulusal gelirden aldığı hissesi arttırma manasında değerli bir tesire sahipti.
Ancak şunu belirtmek gerekir: Düşük gelirlilerin 2023’te yüzleştiği enflasyon, yüksek besin enflasyonu ve kiralardaki artış nedeniyle ortalama enflasyonun üzerindeydi.
Bu nedenle, Ocak 2024’te düşük gelir kümelerini desteklemek için bu türlü bir düzeltme zarurî hale gelmişti.
Ocak artırımı ile Türk-İş açlık sonunun %13 üzerine çıkan taban fiyat, Nisan ayında açlık sonunun altına indi.
İktidarın lokal seçim baskısının kalkmasıyla orta artırım yapılmaması kararı, ücretlilerin durumunun daha da kötüleşmesine ve Ocak 2024’te sağlanan kazanımların geri alınmasına yol açtı.
‘İklim kriziyle çabadaki başarısızlık 2030’larda kapımızı çalacak’
Kanada’daki McMaster Üniversitesi’nde Araştırmacı ve Öğretim Vazifelisi Ali İstek Güngen’e nazaran yılın en kıymetli gelişmesi bu yıl Azerbaycan’da yapılan BM iklim tepesi COP29’da beklenen kazanımların sağlanamamasıydı.
2024’ün en değerli iktisat olayı iklim doruğu olarak bilinen BM Taraflar Konferansı’nın (COP 29) başarısızlığıdır.
Karbon salımının azaltılması ve iklim adaptasyonu için gereken acil yeşil yatırım ölçüsü yıllık trilyonlarca ABD dolarıyla söz ediliyor. Bu finansmanın daha süratli ve yaratıcı tahlillerle seferber edilmesi gerekiyor.
Kasım ayında gerçekleşen COP29 toplantılarında gelişmekte olan ülkeler kümesi yılda 500 milyar ABD dolarlık bir hibe ve ucuz kredi takviyesine razı olduklarını beyan ettiler.
Bunun onaylanması dahi yetersiz olurdu, fakat verilen taahhüt 2035 yılına kadar bu dayanakların 300 milyar ABD dolarına çıkarılması oldu.
Konferansın ayrıyeten başarısı son derece hudutlu ve global ölçekte iklim sömürgeciliğini tekrar diriltmeye de uzanabilen karbon kredisi üzere uygulamalara bel bağlamayı salık veriyor.
Bu ve özel finansal aracılara bel bağlama hali, Paris Mutabakatı ile konan amaçların artık tutturulamayacağını söylemeye müsaade veriyor.
Artık global ortak bir karşılık verme seçeneği büsbütün rafa kalkmış denilebilir.
Gözlemciler, son çiviyi Trump’ın ve Trump siyasetlerine reaksiyon veren öbür ülke önderlerinin çakacak olmasına odaklanıyorlar.
İklim kriziyle gayrette global başarısızlık ortalarında Türkiye’nin de bulunduğu pek çok gelişmekte olan ülkeye değerli tesirlerde bulunacak.
2030’larda kapımızı çalacak su kıtlığından, kimi besinlerin erişilemez hale gelmesine örnekler verilebilir.
‘Her ülkenin potansiyel büyümesi gerilerken, global insan hareketliliği arttı’
Türkiye Sınai Kalkınma Bankası (TSKB) Başekonomisti ve Yöneticisi Dr. Burcu Ünüvar, 2024 için en kıymetli iktisadi mevzuyu ‘istisnasız her ülkenin potansiyel büyümesinin gerilerken, global insan hareketliliğinin artması’ olarak tanımlıyor:
2024 içinde en kıymetli iktisadi hususun, neredeyse istisnasız her ülkenin potansiyel büyümesinin gerilediği bir konjonktürde, global insan hareketliliğinin artması olduğunu düşünüyorum.
“İnsan hareketliliği”, yüklü olarak sistemsiz göç üzerinden ilerleyen ve dünya genelinde daha geniş bir coğrafyayı etkileyen düzeylere ulaştı.
BM sayılarına nazaran, göçmenlerin 2020-2022 periyodunda ana vatanlarına gönderdikleri paranın toplamı, gelişmekte olan ülkelerin çekebildiği direkt yabancı sermayeden daha yüksek.
Artık dünya genelinde 67 bireyden 1’i, zarurî göçmen. Bu mecburî hareketlilik sırasında eğitim ve sıhhat hizmetlerinin aksaması, global manada toplumsal sermayeyi zayıflatan bir durum.
Potansiyel büyümenin düştüğü, nüfusun yaşlandığı, nitelikli eğitim ve sıhhat hizmetine erişim gereksiniminin arttığı bir dünyada, rekabetin yeni ismi “beşeri sermaye” olacak.